Ι. ΜΕΣΑ ΣΤΟΝ ΟIΚIΣΜΟ
Οι Αγιοι Απόστολοι
  Στη βορειοανατολική γωνία της κεντρικής πλατείας του χωριού υπάρχει μια στενή καμαροσκέπαστη κατωφερική στοά. Στην απόληξή της κρύβεται, κυριολεκτικά, ένα κομψοτέχνημα της βυζαντινής τέχνης, ο ναός των Αγίων Αποστόλων . Είναι ένα άριστα διατηρημένο βυζαντινό μνημείο, αντίγραφο του καθολικού της Νέας Μονής.
Στο μαρμάρινο υπέρθυρο της εισόδου είναι χαραγμένο το όνομα Συμεών (Ο Συμεών υπήρξε ηγούμενος της Νέας Μονής και αργότερα μητροπολίτης Χίου, 1592-1610) και η χρονολογία 7.072 από κτίσεως κόσμου δηλαδή 1564 (χρονολογία κτίσεως κόσμου 5.508). Οι ειδικοί όμως πιστεύουν, βασιζόμενοι σε τεχνοτροπικές και μορφολογικές παρατηρήσεις, ότι η χρονολογία αυτή αφορά κάποια ανακαίνιση του μνημείου και όχι την εκ θεμελίων ανέγερσή του, που τοποθετείται χρονικά στο 13ο ή 14ο αιώνα. Από τους δύο τρούλλους του ναού ο μεγάλος έχει οκταγωνική στήριξη, είναι όμως εμφανής η πρόθεση του τονισμού του κατά μήκος άξονα με τη διαμόρφωση αψίδων προς το ιερό και προς τα δυτικά. Ο νάρθηκας καλύπτεται με πτυχωτό τρούλλο και δύο αψίδες.
Εξωτερικά οι επιμέρους αρχιτεκτονικές μορφές και η διάπλαση των εξωτερικών στοιχείων παρουσιάζουν εξαιρετικό ενδιαφέρον . Σε αντίθεση με τις άλλες βυζαντινές εκκλησίες της Χίου οι τρούλλοι εδώ στολίζονται με οδοντωτές ταινίες, επάλληλα πλίνθινα τόξα, φιαλοστόμια και διπλούς μαρμάρινους κιονίσκους. Τα τυφλά αψιδώματα, τα επίκρανα των παραστάδων και τα καμπύλα αετώματα στις μακρές πλευρές του ναού θυμίζουν το πρότυπο της Νέας Μονής. Όμως ο πλούσιος κεραμεικός διάκοσμος, η ζωηρή φυσική πολυχρωμία και η μικρή κλίμακα προσδίδουν στο ναό ένα δικό του ύφος, όχι άσχετο με την οψιμότερη χρονολόγησή του. Στο εσωτερικό όλες οι επιφάνειες των τοίχων είναι καλυμμένες με τοιχογραφίες, που βρίσκονται σε αρκετά καλή κατάσταση. Μόνο οι τοιχογραφίες του νάρθηκα στο μεγαλύτερο μέρος τους έχουν καταστραφεί. Όλες είναι έργο του Δομεστίχου Κυνηγού του Κρητός του έτους 1665. Το χαρακτηρίζει έντονο λαϊκό ύφος και παρά την προχωρημένη εποχή διατηρείται σ' αυτό κάτι από την τεχνοτροπία της Κρητικής σχολής.
Στον τρούλλο απεικονίζεται ο Παντοκράτορας περιβαλλόμενος από προφήτες. Μεταξύ των παραθύρων του τρούλλου απεικονίζονται ολόσωμοι άγγελοι και σε χαμηλότερη ζώνη οι δώδεκα Απόστολοι. Ακολουθούν πιο χαμηλά οι τέσσερις ευαγγελιστές. Η εικονογράφηση της βόρειας πλευράς, επάνω ψηλά στις κόγχες, παρουσιάζει τη Βάπτιση και την Ανάσταση του Χριστού και χαμηλότερα τον εικονογραφικό κύκλο της ζωής του Αποστόλου Πέτρου. Αντίστοιχα στη νότια πλευρά απεικονίζονται η Γέννηση και η Μεταμόρφωση και πιο κάτω σκηνές που αφηγούνται τη ζωή του άλλου κορυφαίου από τους Αποστόλους, του Παύλου. Οι επιφάνειες του ιερού καλύπτονται με άλλα εικονογραφικά θέματα. Στον τρούλλο του νάρθηκα απεικονίζεται η Παναγία με το Χριστό, περιβαλλόμενη από τους Αποστόλους.
Στις παραστάδες του κυρίως ναού υπάρχουν δύο επιγραφές.
  Στη νότια πλευρά διαβάζουμε:
"Ανηγέρθη εκ γης ο θείος και πάνσεπτος ναός των Αγίων και ενδόξων και πανευφήμων Αποστόλων και των Πρωτοκορυφαίων Πέτρου και Παύλου δια κόπου και εξόδων πανοσιωτάτου κυρίου Συμεών Ιερομονάχου του Χίου και Προηγουμένου του Αγίου Μοναστηρίου της Νέας Μονής κατά το 7.072 έτη από Αδάμ.
Εν μηνί Μαϊω ήμέρα Α'".
Στη βόρεια πλευρά η επιγραφή λέει: "Ιστορήθη ο θείος και πάνσεπτος ναός των Αγίων και ενδόξων και πανευφήμων Αποστόλων και Πρωτοκορυφαίων Πέτρου και Παύλου δια κόπου και δαπάνης του ευσεβεστάτου και πανοσιωτάτου εν ίερεύσι Παπά Κυρίου Κων/ίνου και της πρεσβυτέρας αυτού Καλής και του τέκνου αυτών Γεωργίου δια χειρών εμού του αναξίου Αντωνίου Δομεστίχου Κυνηγού του Κρητός.
Κατά το ΑΧΞΕ (1665) έτος εν μηνί Αυγούστω".
Ο ναός των Αγίων Αποστόλων είναι το πολυτιμότερο κειμήλιο του Πυργιού, είναι το "σέμνωμά" του.
Η Koίμηση της Θεοτόκου
  Στην Κεντρική πλατεία του Πυργιού δεσπόζει η εκκλησία της Κοίμησης της Θεοτόκου , που είναι η μεγαλύτερη και κεντρικότερη, η χωριοεκκλησιά. Ο ναός με την αυλή του κατέχουν ολόκληρη τη δυτική πλευρά της πλατείας. Σύμφωνα με επιγραφή έχει κτιστεί το 1694. Είναι τρίκλιτη βασιλική με υπερυψωμένο καμαροσκέπαστο το μεσαίο κλίτος. Αξιόλογο είναι το ξυλόγλυπτο τέμπλο. Η εξωτερική επιφάνεια του ναού καλύπτεται με ξυστά.
Στις αρχές του αιώνα προστέθηκε ένα προστώο στη νότια πλευρά του ναού. Η δυτική πλευρά του προστώου είναι ευθυγραμμισμένη με τον εξωτερικό τοίχο της δυτικής πλευράς της εκκλησίας. Στη νότια πλευρά της αυλής, λίγα μέτρα από τη νοτιοδυτική γωνία της, στη θέση του παλιού χαμηλού κωδονοστασίου οικοδομήθηκε το 1930 το σημερινό καμπαναριό από εγχώρια λευκή πελεκητή πέτρα, που δεσπόζει με το περήφανο ύψος του σ' ολόκληρο τον οικισμό. Στο ισόγειο του καμπαναριού στεγάζεται ο ναός του Αγίου Αντωνίου, γιατί εκεί κοντά υπήρχε παλαιότερα μικρή εκκλησία αφιερωμένη στη μνήμη αυτού του Αγίου. Η αυλή της εκκλησίας κοσμείται με τις προτομές δύο επιφανών Πυργούσων, του μητροπολίτη Γερμανού Θεοτοκά και του ψυχιάτρου Μιχάλη Γιαννίρη. Στη νοτιοανατολική γωνία της αυλής βρίσκεται το Αγίασμα.
 Ο Ταξιάρχης
Στο νότιο μέρος του χωριού, στον Πορτανάτο, είναι ο ναός του Ταξιάρχη. Είναι μονόκλιτη καμαροσκέπαστη βασιλική με τυφλά αψιδώματα στις μακρές πλευρές στο εσωτερικό του ναού. Δεξιά και λίγο ψηλότερα από το υπέρθυρο της εισόδου της εκκλησίας, σε εντοιχισμένη πέτρινη πλάκα, είναι χαραγμένη η χρονολογία 1680 και η επιγραφή: "Δια κόπου και εξόδου Στεφάνου ιερέως Παπαδοπούλου και Θεοδώρου ιερέως" .
Η Υπαπαντή
Στη βορειοδυτική άκρη του χωριού βρίσκεται η εκκλησία της Υπαπαντής, που είναι του ίδιου τύπου με τον Ταξιάρχη. Αν κριθεί όμως από την τοιχοποιία και τον πλίνθινο διάκοσμό της, πρέπει να είναι αρκετά παλαιότερη εκκλησία.
Ο Πύργος
Ο πύργος αποτελούσε τον πυρήνα του χωριού και ήταν αμυντικό και διοικητικό κέντρο. Βρίσκεται νότια της πλατείας και πολύ κοντά σ' αυτή δύο σειρές σπιτιών μεσολαβούν μεταξύ πλατείας και πύργου. Κτίστηκε την εποχή των Γενουατών. Ο πύργος είναι μεγάλο και βαρύ οικοδόμημα, ελεύθερο από παντού, ορθογώνιο στην κάτοψη, διαστάσεων 20,95χ17,80 μ., με ισόγειο και δύο ορόφους.
Στο εσωτερικό του δε σώζεται τίποτα πια. Διακρίνονται όμως οι γενέσεις των τόξων, που κρατούσαν το δώμα, και οι τρύπες των ξύλινων δοκαριών. Φαίνεται ότι αρχικά υπήρχαν έξι πεσσοί σε δύο σειρές. Οι υδρορρόες μαρτυρούν ότι ένα μέρος του δεύτερου ορόφου έμενε αστέγαστο στο μέσο της κάτοψης.
Σε κάθε πλευρά του κάθε ορόφου υπήρχαν τρία παράθυρα τοξωτά με πώρινα πλαίσια, ενώ στο ισόγειο δε φαίνεται να υπήρχαν ανοίγματα. Η είσοδος στον πύργο γινόταν από το έδαφος με κινητές κλίμακες, που τις έσερναν επάνω, και με κινητά στοιχεία, τα οποία τον συνέδεαν προσωρινά με τον περίβολο που τον περιέβαλλε, όπως θα δούμε αμέσως πιο κάτω, και τα οποία μπορούσαν να απομακρυνθούν. Έτσι ο πύργος απομονωνόταν και σε περίπτωση εχθρικής επίθεσης το πάτημα του δεν ήταν εύκολο. Η κάθε πλευρά του δώματος επιστεφόταν με έξι οδοντωτές επάλξεις (τα μέρουλλα των Βυζαντινών), με τις οποίες το γενικό ύψος έφθανε τα 18 μέτρα περίπου. Δυστυχώς σήμερα δε σώζεται καμιά. Το πάχος των τοίχων κυμαίνεται από 1,50 - 1,70 μ. Γύρω από τον πύργο σχηματιζόταν μεγάλος περίβολος με τείχος και με ένα μικρό στρογγυλό πύργο (πυργόπουλο) σε καθεμιά από τις τέσσερις γωνίες.
Ο περίβολος είχε διαστάσεις 43χ38 μ. και το πάχος του τοίχου ήταν 1,50 μ. Σήμερα σώζονται μόνο δύο πυργόπουλα στη νότια πλευρά. Έχουν ύψος 10 μ. και διάμετρο περίπου 4,40 μ. Μέσα από το τείχος έχουν κτιστεί σπίτια και έτσι δε διακρίνεται η πύλη της εισόδου ούτε φυσικά άλλες λεπτομέρειες. Ο πύργος στα χρόνια της τουρκοκρατίας εγκαταλείφθηκε και άρχισε να καταστρέφεται σιγά σιγά. Ο σεισμός του 1881 κατέστρεψε όλη σχεδόν την ανατολική του όψη και προκάλεσε ρήγμα στη δυτική.
Από καιρό μοναδικοί του κάτοικοι ήταν τα νυχτοπούλια. Από το 1892 άρχισαν να κτίζονται μέσα στον πύργο σπίτια. Σήμερα οκτώ σπίτια κατέχουν όλη την έκτασή του. Το 1937 γκρεμίστηκαν με απόφαση των κοινοτικών αρχών τρία μέτρα από το ανώτατο τμήμα κάθε όψης, γιατί υπήρχε κίνδυνος το τμήμα αυτό να πέσει.
Η πέτρα χρησιμοποιήθηκε, για να χτιστεί ο περίβολος του σχολείου του χωριού. Ίσως δε θα ήταν άστοχο στο σημείο αυτό να παραθέσουμε μια εικόνα γεμάτη από ανεπιτήδευτη ομορφιά και ειδυλλιακή χάρη, που συνδέεται με τα σπίτια που είναι χτισμένα στον πύργο.
Ο Γάλλος γλωσσολόγος Hubert Pernot, που επισκέφθηκε το Πυργί τα καλοκαίρια του 1898 και 1899, και έμεινε στο χωριό αρκετό καιρό, γράφει στο βιβλίο του "Η νήσος Χίος":
Μετά το δείπνο κάθισα πάνω σ' ένα δώμα (ταράτσα). Το φεγγάρι ήταν στη γέμισή του. Μπορούσε κανείς να μετρήσει τους θάμνους των γύρω λόφων. Το Πυργί ξαναπήρε το μυστηριακό του αέρα, μαζί με μια ατέλειωτη γλυκύτητα αυτή τη φορά. Στα πόδια του γέρικου πύργου, ένα παράθυρο, στολισμένο με γλάστρες βασιλικό, ήταν ακόμα φωτισμένο, και κοντά του μια φωνή τραγουδούσε μέσα στη σιγαλιά της νύχτας: - Κόρη, όταν εφιλιόμαστε, νύχτα ήταν, ποιος μας είδε;
- Μας είδε τ' άστρο της νυχτός και τ' αργυρό φεγγάρι
και το φεγγάριν έσκυψε και το' πε του θαλάσσου,
και το θαλάσσι στο κουπί και το κουπί στο ναύτη,
κι ο ναύτης το τραγούδησε, το' μαθε ο κόσμος όλος.
ΙΙ. ΕΞΩ ΑΠΟ ΤΟΝ ΟIΚIΣΜΟ
Τα Εισόδια της Θεοτόκου και η Mεταμόρφωση στο Μάναγρο
Τα εισόδια της Θεοτόκου είναι ένας μικρός ερειπωμένος ναός με λείψανα τοιχογραφιών και μέλη, από προχριστιανικούς ναούς, ενσωματωμένα στους τοίχους του. Η Μεταμόρφωση είναι μια μικρή εκκλησία, ίσως βυζαντινή, με τυφλά αψιδώματα και κεραμεικά κοσμήματα στη βόρεια όψη της. Στην περιοχή του Μάναγρου βρέθηκαν κλασικά αρχιτεκτονικά μέλη, μερικά από τα οποία φυλάσσονται στο μουσείο της Χίου. Πρόκειται για βάσεις κιόνων και ευμεγέθη κομμάτια με ιδιόμορφα ιωνικά ωά εξαιρετικής τεχνικής, που προέρχονται από ένα ή περισσότερα κτίσματα ιωνικού ρυθμού, των οποίων η θέση δυστυχώς δεν έχει ακόμα εξακριβωθεί.
Ο Αγιος Ιωάννης ο Θεολόγος και ο Αγιος Εύπλους στο Κέρος
Ο Αγιος Ιωάννης είναι ένα χαριέστατο εκκλησάκι με τρούλλο, που κοσμεί την περιοχή. Ο Αγιος Εύπλους (διαλεκτ. Νεύκλος), που βρίσκεται πολύ κοντά στον Αγιο Ιωάννη, είναι ένας μονοκάμαρος ναός με κεραμεικά και αρχιτεκτονικά μέλη που προέρχονται από αρχαία ελληνικά κτίσματα.
Ο ναός της Αθηνάς στον Εμπορειό
Ο Εμπορειός (διαλ. Εμπουριός) είναι το μικρό απάνεμο λιμανάκι στο Ν. Α. άκρο της Χίου γνωστό σε όλους για τις μοναδικές παραλίες με μαύρα βότσαλα (διαλ. λιλάδες), ο Μαύρος Γιαλός και το Φώκι (διαλ. Φώτσι).
Χάρη στην προνομιακή του θέση (χερσόνησος με διπλό αγκυροβόλιο, πεδινή έκταση και ύπαρξη υδάτινων πόρων) κατοικήθηκε από πολύ νωρίς (6000 π.Χ.).
Τον 9ο αιώνα π.Χ. δημιουργείται μιά οχυρωμένη Αρχαική πόλη στην Ν. Α. πλαγιά του προφήτη Ηλία.  
Ο οικισμός αποτελείται από μια Ακρόπολη και δύο ομάδες σπιτιών (περίπου 50). Επίσης υπήρχαν δρόμοι λαξευμένοι μήκους 300 μέτρων και πλάτους 4 μέτρων.
Μέσα στην Ακρόπολη δεν υπήρχαν σπίτια παρά μόνο ο ναός και ένα μέγαρο προφανώς του άρχοντα.
Ο ναός έχει διαστάσεις 10 χ 6 μέτρα με δύο διαμερίσματα, τον πρόναο και τον κυρίως ναό που περιέχει ένα βάθρο του λατρευτικού αγάλματος (πιθανόν της θεάς Αθηνάς).
Εντός του ναού βρέθηκαν πολλά αφιερώματα, κύπελλα, πιάτα, είδωλα γυναικών Αρχαικής και Κλασσικής περιόδου, το πάνω μέρος μικρού αγάλματος από φαγεντιανή (πορσελάνη) το οποίο παριστάνει άνδρα παίζοντα λύρα και εννέα κεφαλές γρυπών που πιθανότατα διακοσμούσαν το κράνος του ξοάνου (αγάλμα) της θεάς Αθηνάς.
Τα ερείπια της πόλης αυτής μπορεί κανείς να τα επισκεφθεί σήμερα ακολουθώντας το μονοπάτι που σηματοδοτείται από τις πινακίδες με την επιγραφή Ναός Αθηνάς.
Το Βαπτηστήρι στον Εμπορειό
Το Βαπτηστήρι είναι ένα από τα καλύτερα διατηρούμενα του 6ου μ.Χ. αιώνα, οι τοίχοι του οποίου σώζονται μέχρι ύψους 2 μέτρων. Υπάρχουν επίσης εξαιρετικής τέχνης Ψηφιδωτά τα οποία καταστρέφονται αφημένα στην τύχη τους.
Ο Πύργος στα Δώτια
  Νοτιοανατολικά του Πυργιού, μετά τα Μπρούκια, βρίσκεται ο εύφορος κάμπος των Δωτιών. Ύστερα από την ανηφοριά της Βληχωνής, μιας ελαιόφυτης περιοχής, από την οποία διέρχεται η συνέχεια του δρόμου των Μπρουκιών, που οδηγεί στα Δώτια, αρχίζει ο κάμπος, στενός στην αρχή του και πολύ πλατύτερος στη συνέχειά του. Στην αρχή του υψιπέδου και δεξιά του δημόσιου δρόμου προβάλλει ένα υψηλό, απομονωμένο και ερειπωμένο μνημείο είναι ο μεσαιωνικός πύργος του κάμπου , που με δυσκολία διηγείται την ιστορία του . Είναι χτισμένος στην παρυφή της βόρειας προέκτασης του βουνού Τράχωνα, που ορίζει δυτικά τον κάμπο των Δωτιών, στη θέση Πυρρού. Ο πύργος είναι ορατός από την περιοχή της Σικελιάς και των Πατρικών.
Από το βιβλίο "Ένα ΚΕΙΜΗΛΙΟ Το ΠΥΡΓΙ της ΧΙΟΥ" σελ. 58 που εκδόθηκε το 1992 από τον ΣΥΛΛΟΓΟ ΠΥΡΓΟΥΣΩΝ ΑΤΤΙΚΗΣ «ΤΟ ΠΥΡΓΙ ΧΙΟΥ».
|
