ΤΟ ΠΥΡΓΙ
ΙΣΤΟΡΙΑ
Όπως μαρτυρούν αφενός μερικά τοπωνύμια, που εδώ και αρκετούς αιώνες κουβαλούν ακούραστα μέσα τους - μερικές φορές σε μορφή αινιγματική - μυθικά και ιστορικά πρόσωπα, λατρευτικά έθιμα, γεγονότα και καταστάσεις, με ένα λόγο ιστορικές ειδήσεις, και αφετέρου ελάχιστα λείψανα οικισμών, λίγα αρχαιολογικά ευρήματα και αρκετές αναθηματικές και επιτύμβιες επιγραφές που βρέθηκαν στην περιοχή του Πυργιού διάσπαρτες ή εντοιχισμένες σε νεότερα κτίσματα, η περιοχή που ανήκει στο Πυργί κατοικείται χωρίς διακοπή ήδη από τους προϊστορικούς χρόνους.
Πότε όμως χτίστηκε και κατοικήθηκε το Πυργί;
Ασφαλή στοιχεία και τεκμηριωμένες μαρτυρίες για τον ακριβή προσδιορισμό αυτού του χρόνου δεν υπάρχουν. Η αφετηρία της ιστορίας του χάνεται στα βάθη των μεσαιωνικών χρόνων. Σύμφωνα με μαρτυρία του ιεροδιακόνου Γρηγορίου του Χίου, που μόνασε στη Νέα Μονή, το Πυργί υπήρχε ήδη το 1089. Ο Κωνσταντίνος Σγουρός βεβαιώνει ότι υπήρχε το 1362, όταν κάτοχοι του νησιού ήταν οι Γενουάτες (1346-1566). Ο Buondelmondi το σημειώνει ως κάστρο στο χάρτη του το 1422.
Ο ιστορικός Γεώργιος Ζολώτας φαίνεται πεπεισμένος ότι ο αρχικός πυρήνας του χωριού υπήρχε, πριν από τη γενουατική κατοχή της Χίου, παράλληλα με την ύπαρξη πολλών άλλων μικρών και μεγάλων χωριών, τα οποία ήταν διάσπαρτα στην περιοχή που ανήκει σήμερα το Πυργί, και ότι οι κάτοικοι όλων αυτών των ανοχύρωτων βυζαντινών οικισμών συνενώθηκαν με τους κατοίκους του Πυργιού για λόγους ασφάλειας και αποτέλεσαν ένα πολυάνθρωπο, πλούσιο και καλά οχυρωμένο χωριό.
Τα γύρω από το Πυργί χωριά, που ήταν ένεκα της ευφορίας της γης πάρα πολλά και τα ονόματά τους διασώζονται μέχρι σήμερα ως τοπωνύμια, ήταν το Χαλκειός (διαλεκτ. Χαρτσός) ανατολικά και πολύ κοντά στο μοναστήρι του Αγίου Γεωργίου, ο Στροφιλός στο βάθος της εσοχής που σχηματίζεται στο νότιο άκρο της δυτικής πλευράς του κάμπου Γαλάτη, κοντά στη Βίγλα, ο Καλλικάδος νοτιανατολικά του Γαλάτη, στις υπώρειες της Ράχης, τα Σώζοντα νότια της Ράχης και ανατολικά του βουνού Κουλά, οι Αγιοι Θεόδωροι στα Μπρούκια, ο Εμποριός, τα Δώτια, η Κάτω Φανά, ο Mάναγρος στο μέσο περίπου της νότιας πλευράς της Λουράδας, το Κέρος στο δρόμο προς τους Ολύμπους, η Φανά βόρεια του Πυργιού και πιο πέρα, στο δρόμο προς την Ελάτα, η Αγία Αναστασία, ο Μαγιάτικος βόρεια του Πυργιού προς τη Βέσσα και ενδεχομένως κ.ά.
Η παραπάνω άποψη του Γ. Ζολώτα ταιριάζει με μια τοπική παράδοση που λέει ότι οι κάτοικοι όλων αυτών των χωριών, 760 περίπου οικογένειες, εγκατέλειψαν τους οικισμούς τους και συγκεντρώθηκαν για λόγους ασφάλειας στη σημερινή συνοικία Πυργούσικο ή Αγία Παρασκευή (παλιά μητρόπολη του Πυργιού, εικ. 3) και έκτισαν το σημερινό χωριό. Η παράδοση αυτή, που διατήρησε την ανάμνηση μιας τέτοιας μετοικεσίας, επιβεβαιώνεται από το γεγονός ότι διασώζονται ονόματα των παλαιών χωριών και των εκκλησιών τους, όπως ο Κερούσης (διαλεκτ. Τσερούσης) - ονομασία κατοίκου συνοικίας του Πυργιού - Αγιος Στέφανος ο Μαναγρούσης, Αγιος Γεώργιος ο Σωζοντιανός (διαλεκτ. Σουσουριανός) κ.ά.
Η συνοίκιση των κατοίκων των περικείμενων χωριών στο Πυργί τοποθετείται χρονικά στα τέλη του 14ου και στις αρχές του 15ου αιώνα, όταν η γενουατική κατοχή της Χίου έχει ήδη επισημοποιηθεί από το βυζαντινό κράτος, αφού το 1363 ο αυτοκράτορας στην Κων/πολη Ιωάννης Ε' ο Παλαιολόγος αναγνωρίζει τα δικαιώματα των Ιουστινιάνι στο νησί.

Για την πληρέστερη όμως κατανόηση των γεγονότων είναι αναγκαία στο σημείο αυτό μια σύντομη αναδρομή. Η Γένουα που ήταν τότε ανεξάρτητο κρατίδιο, όπως η Βενετία, η Πίζα και άλλες πόλεις της Ιταλίας, με έντονους μεταξύ τους εμπορικούς ανταγωνισμούς στο χώρο του Αιγαίου και της Ανατολής, ύστερα από τις εμπορικές και οικονομικές ευκολίες που της έχουν παραχωρηθεί από το Βυζάντιο ήδη από τα μέσα του 12ου αιώνα, επιχειρεί να εισδύσει κυριαρχικά στην περιοχή.
Το βυζαντινό κράτος την εποχή αυτή αδυνατεί να περιφρουρήσει τα νησιά.
Ετσι η Γένουα, για να προλάβει τους Βενετούς, αναθέτει στο ναύαρχο Σίμωνα Βινιόζο, που ήταν αρχηγός ιδιωτικού στόλου από 29 γαλέρες, να καταλάβει για λογαριασμό της τη Χίο, η οποία λόγω της γεωγραφικής της θέσης - βρίσκεται κοντά στην περιοχή της Σμύρνης και στο πέρασμα από το νότιο Αιγαίο προς τα στενά και την Κων/πόλη - ήταν σπουδαίο εμπορικό και οικονομικό κέντρο την εποχή εκείνη. Στις 13 Σεπτεμβρίου 1346 καταλαμβάνεται το νησί.
Επειδή όμως η Δημοκρατία της Γένουας αδυνατεί να καταβάλει τα έξοδα της εκστρατείας και να αποζημιώσει το Βινιόζο και τους 29 συνεταίρους του, αναγκάζεται να κρατήσει για τον εαυτό της μόνο τα κυριαρχικά δικαιώματα και να παραχωρήσει σ' αυτούς την κατοχή και την οικονομική εκμετάλλευση της Χίου για μια εικοσαετία. Ο Βινιόζος και οι 29 πλοίαρχοι και επιχειρηματίες συνιστούν εταιρεία που την ονομάζουν κατά τη συνήθεια της εποχής Μαόνα.
Οι Μαονείς αναλαμβάνουν τη διοίκηση της Χίου με την υποχρέωση να διασφαλίσουν την άμυνά της.
Η Γένουα διορίζει το διοικητή που έχει τον τίτλο του Αρμοστή (Podesta - Ποτεστά - Κυβερνήτης) και η θητεία του ήταν διάρκειας ενός χρόνου. Αργότερα, μερικά από τα μέλη της Μαόνας αρχίζουν να πουλούν τις μετοχές τους, οπότε για την επίλυση των οικονομικών διαφορών αναγκάζεται η Γένουα να εκμισθώσει τη Χίο για δώδεκα χρόνια σε 12 επιχειρηματίες, από τους οποίους άλλοι ήταν από την παλιά Μαόνα και άλλοι νέοι μέτοχοι.
Η νέα Μαόνα αναλαμβάνει τη διοίκηση της Χίου το Νοέμβριο του 1362, με την υποχρέωση να εξοφλήσει το χρέος που όφειλε η Γένουα στους παλιούς Μαονείς, και ψηφίζει οργανισμό της εταιρείας με την επωνυμία "Albergο dei Giustiniani", που σημαίνει "Γένος των lουστινιάνι". Από το όνομα της εταιρείας πήραν το όνομα τους όλοι οι μέτοχοι και οι απόγονοί τους, παραμερίζοντας τα οικογενειακά τους επώνυμα. Η Χίος διαιρείται σε 12 διαμερίσματα - ισάριθμα με τους μετόχους - και ο Αρμοστής εκλέγει και διορίζει τον υποδιοικητή του κάθε διαμερίσματος.
Η σύντομη αναφορά μου στις συνθήκες, κάτω από τις οποίες περιέρχεται η Χίος στον έλεγχο των Γενουατών, γίνεται, για να καταστήσει σαφείς τους στόχους της παρουσίας τους στο νησί και να ερμηνεύσει σαφέστερα την πολιτική που ακολούθησαν.
Μετά την αναγνώριση από το βυζαντινό αυτοκράτορα του δικαιώματος να κρατήσουν οι Γενουάτες τη Χίο και να εκμεταλλεύονται τις προσόδους της, με τον όρο όμως να σεβαστούν την κυριαρχία του βυζαντινού αυτοκράτορα στο νησί και να πληρώνουν 22.000 φλωρίνια ετήσιο φόρο - δυστυχώς οι συμφωνίες αυτές έμειναν γράμμα νεκρό, γιατί η Κων/πολη ήταν ανίκανη να τις κρατήσει σεβαστές - καταστρώνουν και θέτουν σε εκτέλεση ένα φιλόδοξο, μακρόπνοο και ευρύτατο πρόγραμμα οχυρωματικών και οικιστικών έργων. Το πρόγραμμα αυτό των Γενουατών, που ήταν άνθρωποι που κρατούσαν με το ένα χέρι το σπαθί και με το άλλο τη ζυγαριά, αποβλέπει αφενός στην ενίσχυση της άμυνας της Χίου απέναντι σε κάθε επερχόμενο εχθρό - οι Βενετοί είναι σκληροί ανταγωνιστές τους στην περιοχή και οι Τούρκοι έχουν προωθηθεί στη Δυτική Μικρά Ασία την εποχή αυτή και οι πειρατικές επιδρομές τους έχουν ενταθεί -, και αφετέρου στον αποτελεσματικό έλεγχο της γεωργικής παραγωγής και κάθε απόπειρας για οργάνωση στάσης του γηγενούς πληθυσμού εναντίον τους.
Και δεν ήταν ανυποψίαστοι από ένα τέτοιο ενδεχόμενο. Η εκμετάλλευση και η καταπίεση που ασκούσαν σε βάρος των κατοίκων οδήγησε μερικούς επιφανείς Χιώτες το 1380-1382 στην οργάνωση συνωμοσίας που δυστυχώς αποκαλύφθηκε με τραγικές συνέπειες για τους οργανωτές της.
Έτσι, οχυρώνουν το Κάστρο της Χώρας και χτίζουν νέα κάστρα, οικοδομούν τα παλάτια τους στην πόλη και τις αγροικίες τους στον Κάμπο, και δημιουργούν πολλά οχυρωμένα χωριά. Η ένωση λοιπόν των κατοίκων πολλών διάσπαρτων οικισμών σε μεγάλα και καλά οχυρωμένα χωριά γίνεται από τους Γενουάτες. Το Πυργί είναι ένα απ' αυτά. Μπορεί να υπήρξε προηγουμένως οικισμός στο χώρο, όπου είναι σήμερα χτισμένο το Πυργί, όμως ο πολεοδομικός ιστός του, ο φρουριακός χαρακτήρας της όλης δομικής συγκρότησής του είναι έργο της εποχής των Γενουατών.

Το Πυργί, όπως και τα γύρω χωριά, βγήκε αλώβητο από το μεγάλο καταστροφικό σεισμό, που συγκλόνισε κυριολεκτικά ολόκληρο το νησί στις 22 Μαρτίου 1881, και έτσι, ανεξάρτητα από την αλλοίωση που έχουν υποστεί οι οικισμοί αυτοί από τη φθοροποιό επίδραση του χρόνου και τη νόθευση της αρχιτεκτονικής φυσιογνωμίας των σπιτιών τους από την ανθρώπινη επέμβαση, δεν παύει το καθένα στο σύνολό του να αποτελεί ένα ιστορικό μνημείο, ένα αυθεντικό μάρτυρα μιας περασμένης εποχής, ένα κειμήλιο του μεσαιωνικού παρελθόντος (Λεπτομέρειες για την πολεοδομική καί αρχιτεκτονική μορφή του Πυργιού στο μενού ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ και στο υπομενού ΠΟΛΕΔΟΜΙΑ).

Από το βιβλίο "Ένα ΚΕΙΜΗΛΙΟ Το ΠΥΡΓΙ της ΧΙΟΥ" σελ. 44 που εκδόθηκε το 1992 από τον ΣΥΛΛΟΓΟ ΠΥΡΓΟΥΣΩΝ ΑΤΤΙΚΗΣ «ΤΟ ΠΥΡΓΙ ΧΙΟΥ».
© 2005 ΤΟ ΠΥΡΓΙ ΤΗΣ ΧΙΟΥ Created by: George Toumpos and Giannis Kampas     web master: K.Theotokas